NGÀY NÀY NĂM ẤY.

"Việt Nam muôn năm!", một đầu rơi rụng
"Việt Nam muôn năm!", người kế tiến lên
Và tử thần kính cẩn đứng ghi tên
Những liệt sĩ vào bia người tuẫn quốc.
—————
(Ngày tang Yên Bái - Đằng Phương Nguyễn Ngọc Huy)

Ngày 17/06/1930 cách đây đúng 90 năm, lãnh tụ Nguyễn Thái Học và Phó Đức Chính cùng 11 đảng viên Việt Nam Quốc dân đảng đã hiên ngang ngẩng cao đầu bước ra pháp trường. Họ bình thản đón nhận cái chết, một cái chết vinh quang vì độc lập dân tộc. Thậm chí Phó Đức Chính còn yêu cầu được đặt nằm ngửa để nhìn lưỡi máy chém rơi xuống.

Cuộc khởi nghĩa Yên Bái không thành công, nhưng họ đã thành nhân và lưu danh trong sử sách như những bậc anh hùng vị quốc vong thân.

Trước khi chịu hành hình, họ đã cất tiếng hô to tên Tổ quốc vang động khắp núi rừng Yên Bái: "Việt Nam vạn tuế!" (Việt Nam muôn năm).

Họ tuyệt nhiên không hề hô khẩu hiệu xưng tụng Việt Nam Quốc dân đảng, bởi một lẽ thường tình: Họ là dân nước Việt, đấu tranh cho độc lập dân tộc chứ không vì quyền lợi của đảng phái chính trị nào.

Ăn vải nhớ Lệ Chi viên,

Hồn oan Nguyễn Trãi bỗng nhiên hiện về,

Trung thần chịu luỵ một bề,

Rơi đầu oan ức, dãi dề lệ tuôn,

Người sầu đất thảm trời buồn,

Sao Khuê vụt tắt giữa muôn oan trùng.

Vụ án oan khốc Lệ Chi Viên năm 1442 cùng với những cái chết oan khiên bi thảm của gia đình Nguyễn Trãi – Nguyễn Thị Lộ sau gần 600 năm vẫn luôn là đề tài hấp dẫn của các nhà nghiên cứu sử học và giới sáng tác văn học nghệ thuật.

Ngày 07/09/1442, vua Lê Thái Tông đột ngột qua đời trong đêm ở vườn vải (Lệ Chi viên, nay thuộc tỉnh Bắc Ninh) khi đi tuần miền Đông, làm dấy lên nhiều nghi vấn trong lịch sử. Cái chết bất ngờ của vị vua trẻ đã khiến cho quan Hành khiển Nguyễn Trãi và vợ là Lễ nghi học sĩ Nguyễn Thị Lộ bị triều đình kết tội giết vua, bắt tội chém đầu đến 3 họ nhà Nguyễn Trãi, tạo thành vụ án Lệ Chi viên nổi tiếng. 

Đây là một vụ án oan khốc thấu trời xanh trong lịch sử với nhiều giả thuyết khả tín gắn liền với những âm mưu xoay quanh cuộc tranh giành ngôi thái tử, chủ yếu giữa Lê Bang Cơ (vua Lê Nhân Tông, kế vị Lê Thái Tông) và Lê Tư Thành (sau này là vua Lê Thánh Tông), trong khi người con cả Lê Nghi Dân đã bị thất sủng và bị truất ngôi thái tử trước đó, đồng thời người con thứ hai Lê Khắc Xương không được sủng ái và không có khả năng cạnh tranh ngôi cao.

Vụ án Lệ Chi viên từng được thể hiện trong nhiều tác phẩm văn học và nghệ thuật trong đó có các tác phẩm được báo chí đánh giá cao như vở cải lương “Rạng ngọc Côn Sơn” của đoàn cải lương Trần Hữu Trang. 

Tác phẩm văn học về đề tài này của nhà văn Hoàng Minh Tường lần đầu ra mắt dưới tựa đề “Nguyên khí” đã bị cấm xuất bản và chỉ được phát hành ngoài biên giới Việt Nam, có lẽ vì những chi tiết mà những người có quyền cho là “nhạy cảm”. Sau đó tác giả chắc hẳn đã phải chỉnh sửa khá nhiều để vượt qua hàng rào kiểm duyệt ngặt nghèo, tác phẩm mới đến được tay độc giả với tựa đề “Thảm kịch vĩ nhân”. Đây là một đóng góp thú vị mới lạ cho những trang viết đồ sộ về vụ án kinh thiên động địa và cái chết thảm khốc của cụ Nguyễn Trãi và bà Nguyễn Thị Lộ.

Trước đây, sân khấu kịch Idecaf vừa dàn dựng xong vở “Vụ án Lệ Chi viên” đã bị yêu cầu ngưng công diễn vì lý do có những nội dung “nhạy cảm, không phù hợp”. Bị ách lại một thời gian, phải chỉnh sửa nội dung cho đẹp lòng các nhà đánh giá thẩm định, vở diễn mới được phép lên sàn.

Cuộc đời của cụ Nguyễn Trãi là câu chuyện của người đại trí thức dấn thân trong mối quan hệ chằng chịt giữa lợi ích dân tộc và quyền lực đen tối chốn cung đình, để rồi trở thành nạn nhân của một âm mưu diệt khẩu tàn độc, một vụ án oan khiên và dã man bậc nhất trong lịch sử Việt Nam.