Phần I.4. Nhiễm mặn dưới hạ nguồn và I.5. Ảnh hưởng chính trị từ sông Mekong và các động hướng liên quan

(Trích đăng các phần viết về đề tài này trong cuốn "Bàn về Trung Quốc trỗi dậy" NCB Tổng Hợp TPHCM, 2019

-Trang 386- 399)

I.4. Nhiễm mặn dưới hạ nguồn

V.K. Tri nhấn mạnh tình trạng mặn hóa đồng bằng Mekong là đầy đe dọa do dòng chảy từ thượng nguồn Trung Quốc giảm, mùa gió chướng diễn ra mạnh vào tháng tư, khi ấy nước biển mặn sẽ thâm nhập sâu vào nội địa miền tây nam Việt Nam. Để ngăn chận sự mặn hóa này, theo M. Marchand, Việt Nam cần có một hệ thống đập để giữ lại nước sông trong mùa lũ tại các cửa biển nhằm hạn chế tác hại do Trung Quốc giảm lượng nước qua hệ thống đập trên thượng nguồn.(2)

Các kế hoạch cục bộ của từng nước đã mang nước mặn vào sâu trong lãnh thổ hạ nguồn. Thái Lan đã có kế hoạch chuyển dòng sông Mekong để đưa một lượng nước lớn bơm tưới cho các vùng đông bắc Thái. Việt Nam yêu cầu Thái Lan hủy bỏ kế hoạch năm 1992, vì hậu quả nhiễm mặn đồng bằng Mekong sẽ trầm trọng hơn nữa, nhất là trong mùa khô, nhưng phản đối này đã không có câu trả lời từ Thái Lan.

Tại Lào, môi trường sinh thái bị ảnh hưởng nghiêm trọng do mất đa dạng sinh học vì chuyển đổi từ rừng tự nhiên sang rừng cao su. Tuy không phải vấn đề nhiễm mặn nhưng việc thiếu nguồn nước tự nhiên đã khiến cộng đồng Mekong phải rời bỏ nông nghiệp truyền thống. Các đập thủy điện đã làm ảnh hưởng nghiêm trọng tới ngành trồng lúa nước của Lào.(3)

(Trang 386)

Người dân ở các địa phương gần biển ở Nhu Gia, Sóc Trăng đã ẩu đả và phá bỏ con đập ngăn nước mặn vào cửa biển do những người nông dân trồng lúa đã chuyển sang nuôi tôm nước mặn sau một thời gian dài nước biển xâm thực vào sông Mekong. Sự mưu sinh bản năng, không ý thức của cư dân Mekong cũng là một nguyên nhân gây nhiễm mặn con sông Mekong.

Theo VTV ngày 11-2-2016, nước mặn đã thâm nhập gần như toàn bộ diện tích canh tác Đông Xuân, khiến lúa chết, nông dân thất mùa. Tuy nhiên, lý do được quy cho biến đổi khí hậu nhiều hơn do tác động thiếu nước đầu nguồn sông Mekong. Ngày 15-3-2016, nhà chức trách các tỉnh Sóc Trăng, Cần Thơ, Bến Tre xem xét công bố tình trạng thiên tai do nước mặn đã tràn vào hàng ngàn ha lúa nước.(1)

Tình trạng nhiễm mặn, cạn kiệt nước và mất cân bằng sinh thái tuy nhiều vấn đề nhưng xem ra có cùng nguyên nhân chung nhất, đó là hạ nguồn không có quyền với nguồn nước trên thượng nguồn. Khó có thể chỉ quy kết cho hiện tượng El Nino hay trái đất nóng dần lên, vì các đồng bằng lúa nước của Thái Lan, Campuchia nào không gắn liền với sông Mekong không bị tình trạng này.

I.5. Ảnh hưởng chính trị từ sông Mekong và các động hướng liên quan

Trung Quốc đang gây tác động mạnh mẽ đối với các nước CMVL (Campuchia, Myanmar, Việt Nam và Lào) và Thái Lan, ra vịnh Bengal. Trung Quốc tác động mạnh đến sông Mekong và có các động hướng khác nhằm khống chế khu vực địa lý này. Thái Lan và Myanmar cùng có bờ biển hướng ra vịnh Bengal và là cửa ngõ để Trung Quốc vươn các luồng vận tải ra Ấn Độ Dương, tránh con đường độc đạo SLOC Biển Đông đi qua eo

(Trang 387)

Malacca. Tất cả các nước CMVL và Thái Lan đều nằm trong mạng lưới giao thông tương lai giả định gồm đường bộ, đường sắt kết nối với Côn Minh - Vân Nam, vì vậy về lý thuyết đều có thể kết nối để hòa mạng cho toàn Đông Nam Á với phía nam Trung Quốc. Vẫn thiếu những nhân tố như đầu tàu kinh tế và những trở ngại chính trị, trở ngại do vấn đề chủ quyền quốc gia nếu hòa nhập cả cánh Hợp tác kinh tế vịnh Bắc bộ mở rộng, vì tranh chấp ở Biển Đông.(1)

Các dự án Trung Quốc tham gia liên kết về giao thông, thương mãi, du lịch nối một trục và các “cánh” từ khu vực Mekong xuống Singapore, đến vịnh Bắc bộ, vịnh Bengal như sau: “Trung Quốc viện trợ 5 triệu USD cho chương trình phát triển lưu vực sông Mê Kông, tiếp đó, Trung Quốc cùng Lào, Thái Lan và Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB) xây dựng tuyến đường bộ Côn Minh - Băng Cốc dài 1.948 km (đoạn Côn Minh - Viêng Chăn dài 1.135 km được hoàn thành vào tháng 5-2006 và đoạn Viêng Chăn - Băng Cốc dài 831 km được hoàn thành cuối năm 2006). Tuyến đường từ Băng Cốc tiếp nối đến Xinhgapo, tạo thành “tuyến đường vàng” nối liền miền tây Trung Quốc qua Lào, Thái Lan, Malaixia đến tận Xinhgapo. Trung Quốc và các bên liên quan đã và đang nghiên cứu các dự án khả thi cho việc xây dựng tuyến đường sắt xuyên Á từ Xinhgapo đến Côn Minh. Ngoài ra, Trung Quốc đang tiến hành khảo sát, thiết kế xây dựng các tuyến đường ống dẫn dầu đi từ Ấn Độ Dương qua Mianma hoặc Thái Lan đến vùng Tây Nam Trung Quốc. Với sự tham gia của Trung Quốc, hợp tác phát triển tiểu vùng Mê Kông được đưa ra bàn thảo tại nhiều hội nghị dưới sự trợ giúp chủ yếu của ADB”.(2)

(Trang 388)

Những vấn đề mất cân bằng, thiếu niềm tin của các thành tố trong hệ thống theo khuôn mẫu SIJORI(1) khiến mạng lưới này bị chậm lại.(2)

Trong quan hệ với Myanmar, Trung Quốc tiếp cận mềm mỏng thực dụng đúng phương sách như đã thực hiện ở châu Phi, Mỹ La tinh đến châu Á: “… Myanmar đã tự hiến mình cho gã láng giềng háu đói, nhử mồi Trung Quốc bằng nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú và môi trường pháp lý điển hình cho chế độ độc tài của mình. Trung Quốc đã không để vuột mất cơ hội này khi có thể nhìn thấy lợi ích địa chính trị và năng lượng quan trọng của Myanmar trong khu vực. Để đổi lấy đặc quyền tiếp cận ngành khai khoáng, các hợp đồng thủy điện và Ấn Độ Dương của Myanmar, Bắc Kinh đã cung cấp cho Rangoon an ninh ngoại giao, đầu tư và vũ khí tại thời điểm phương Tây đang cố gắng cô lập chế độ này. Dù Myanmar có sẵn các lựa chọn khác, như quan hệ đối tác với Ấn Độ, Thái Lan hay Singapore, nhưng liên minh với Trung Quốc cung cấp chiếc phao cứu sinh quý giá giúp chế độ duy trì quyền lực, và từ đó, tiếp tục nhiều thập niên lạm dụng. Mặc dù mối quan hệ này chắc chắn được thúc đẩy bởi lợi ích riêng chứ không phải do tình hữu nghị, nó đã thành công trong việc nuôi dưỡng và duy trì hiện trạng với lý do “không can thiệp” và “chung sống hòa bình”, hai trong các nguyên tắc dẫn dắt chính sách đối ngoại của Trung Quốc”.(3)

Một khi Trung Quốc đưa ba hạm đội đến đóng quân tại Shihanoukville (Campuchia), cảng này sẽ được sử dụng tương tự dự án nối các cảng Myanmar, Pakistan để chuyển dầu về

(Trang 389)

Trung Quốc.(1) Lượng nhiên liệu này phải đi đường biển qua eo Malacca, nhưng như vậy cũng chia nhỏ và tránh được những bất trắc có thể nổ ra trên SLOC Biển Đông, vốn rất nóng vào những năm 2015 - 2016.

Ngoài phần sông Mekong qua Myanmar với ý nghĩa địa chính trị quan trọng, Trung Quốc đang mở đường tránh eo biển Malacca qua Myanmar, theo Chen Shaofeng. Tổng cộng có bốn phương án được xem xét, trong đó bao gồm: (1) một qua eo biển Kra tại Thái Lan; (2) một đường ống từ Myanmar đến Côn Minh; (3) một đường ống từ Gwadar ở Pakistan đến Thượng Hải qua Tân Cương; và (4) một đường ống bắt đầu từ Iran qua Pakistan và Ấn Độ sang Trung Quốc. Mỗi dự án, nếu được thực hiện, sẽ gặp phải trở ngại công nghệ to lớn, nên chi phí lên cao. Phương án 2 là khả thi nhất, chỉ ký kết giữa Trung Quốc và Myanmar. Phương án 1 đang trong vòng xem xét và phương án 4 đã được loại bỏ, hoặc vì không hiệu quả hoặc vì chính trị. Phương án 3, Trung Quốc đã hoàn thành cảng Gwadar, nhưng chưa làm ống dẫn vào Trung Quốc. Một đường ống nối Trung Quốc và Myanmar sẽ sớm được xây dựng. Ngày 27-3-2009 hai bên đã ký một thỏa thuận cho hai đường ống dẫn dầu và dẫn khí, dự toán 1,5 tỷ USD và 1 tỷ USD. Dầu thô Trung Đông và châu Phi sẽ chuyển từ bờ biển Arakan -Myanmar đến Vân Nam, còn đường ống dẫn khí dự trữ tại các mỏ khí đốt tại Shwe - Myanmar... “Tháng 8-2001, Trung Quốc và Pakistan ký thỏa thuận tài trợ cho dự án xây cảng Gwadar”.

“So với các đường ống dẫn Trung Quốc - Myanmar, đường ống dẫn Trung Quốc - Pakistan đắt hơn. Thứ nhất, chi phí đường

(Trang 390)

ống cao vì khoảng cách dài và địa hình địa lý phức tạp. Thứ hai,

không có nhiều dầu khí ở Pakistan. Thứ ba, dầu qua đường ống này đi vào Tân Cương vốn không thiếu dầu; dầu nhập cần đi hàng ngàn km mới đến ven biển, đội chi phí lên cao… Con đường từ Myanmar vào Trung Quốc sẽ là con đường thay cho tuyến qua eo biển Malacca”.(1) Myanmar đóng vai trò mắc xích quan trọng đưa Trung Quốc thoát ra khỏi bế tắc Malacca.

Theo Wenren Jiang, một tuyến đường ống khả thi nữa là tuyến đi từ biên giới Turkmenistan, Uzbekistan xuyên Uzbekistan và Kazakhstan và chạy đến khu tự trị Tân Cương…(2)

(Trang 391)

Có các thông tin cho thấy phương án thiết lập kênh đào Kra qua đất Thái Lan vẫn được xúc tiến với các khả năng thực thi khác biệt. Theo một số thông tin, chính phủ Thái Lan và Trung Quốc đã ký kết thỏa thuận xây dựng kênh đào Kra đi xuyên qua vịnh Thái Lan và phá bỏ thế độc đạo của eo Malacca. Cũng có một số thông tin khác cho rằng Thái Lan và Trung Quốc chưa tiến hành công việc thay đổi thế địa lý có ý nghĩa lớn này.(1)

Quay lại với Myanmar, tầm ảnh hưởng, sự quan tâm của Trung Quốc đến Myanmar vượt ra ngoài khuôn khổ sông Mekong vì Myanmar là đầu cầu đưa Trung Quốc thoát ra khỏi lục địa từ phía tây nam, một trong các nỗ lực phá vỡ thế bế tắc mà hiểm lộ Malacca mang lại. Trung Quốc đã thành công trong nỗ lực phát triển các đường ống dẫn dầu khí trải dài sang

(Trang 392)

Trung, Nam Á và Myanmar (17.000 km).(1) Bắc Kinh thiếu một California để mở cánh cửa ra Ấn Độ Dương, hoàn tất con đường “Hai đại dương”, và Myanmar đã đáp ứng nhu cầu này. Một ý kiến khác cho rằng dẫu một số chiến lược gia bàn về việc thiết lập con đường qua Myanmar, nhưng không chắc chắn, do Myanmar đang tìm cách tối đa hóa lợi ích quốc gia của họ, không chỉ phụ thuộc vào Trung Quốc mà qua quan hệ với Trung Quốc, Ấn Độ và Mỹ.(2)

(Trang 393)

Đây là một cuộc đua tranh ngầm giữa hai nước Ấn - Trung. Ấn sẽ không yên nếu Myanmar ngả về Trung Quốc. Hai con sông Irrawady và Salween chảy thẳng từ cao nguyên Tây Tạng và dãy Himalaya vào vịnh Bengal đã nằm trong tầm với của Trung Quốc, và họ đã xây một nhà máy điện khổng lồ 9 tỷ USD, công suất 7,1 gigawatt trên sông Salween. Những đường ống dầu khí này sẽ đi qua lãnh thổ Myanmar từ Mandalay đến Ruili, Vân Nam và về khu tự trị Quảng Tây. Được chấm là một trong hai cánh cửa phía tây mở ra biển, các nhà hoạch định Trung Quốc e ngại quá phiêu lưu khi đặt trọng lượng chiến lược quá lớn vào Myanmar. Song điều này cũng được lý giải là vì Myanmar ít biến động hơn Pakistan. Trung Quốc đã xây một cảng mới tại Ramree, cho đường ống chạy song song với đường tàu hỏa và đường cao tốc. Trong vòng vài năm nữa, ảnh hưởng của Trung Quốc tại vịnh Bengal có thể sẽ mạnh hơn bao giờ hết trong lịch sử. Dự phóng sẽ có ba con đường ống, cao tốc và đường sắt nối Trung Quốc và phía đông Ấn Độ chỉ trong một ngày. Myanmar và Thái Lan cũng có một sự án cơ sở hạ tầng dọc theo bờ biển Tenasserim trị giá 8,6 tỷ USD và tiếp theo sau là 58 tỷ USD bao gồm cảng, thép, phân bón, nhà máy hóa dầu và lọc dầu.(1) Nếu Trung Quốc có thể sử dụng cảng biển từ chính Myanmar thì phức hợp này, nằm ở ven biển Bengal, sẽ có thể được kết nối vào mạch đường như đã đề cập.

Tại Lào, có những khu dân cư ở Boten, tỉnh Luang Nam Tha giáp Trung Quốc, dân cư Lào đã phải dời sâu vào nội địa và thành phố này đã trở thành một thành phố chuyển sang múi giờ của Bắc Kinh, sử dụng đồng RMB và tiếng Hoa trong giao tiếp, điện và điện thoại được kết nối vào hệ thống Trung Quốc. Đồng

(Trang 394)

kíp của Lào không được lưu hành trong khu này.(1) Một khu dân cư gần như là tự trị của người Trung Quốc.

Với quốc gia Lào ít tiềm lực kinh tế ngoài thủy điện, và chỉ có thể đáp ứng 36% cho các chi phí quốc gia và phần còn lại 64% phải đi vay, Trung Quốc là nhà cung cấp tài trợ hào phóng. So với các khoản hỗ trợ chừng mực của Việt Nam cho Lào là hàng trăm triệu USD dành cho Lào từ Trung Quốc trong năm 2016. Trung Quốc còn đầu tư xây dựng và cải tạo giúp Lào 2.609 km đường bộ.

Tác giả Nguyễn Hoàng Giáp nhận định về gọng kềm thứ hai của Trung Quốc ở phía tây Việt Nam. Trong khi ở Biển Đông, Trung Quốc quấy nhiễu các nước bằng “đường lưỡi bò”, còn: “… trên bộ, sát biên giới phía tây của Việt Nam - Trung Quốc lại từng bước tiến hành chiến lược nắm quyền chi phối các nước láng giềng gần gũi của Việt Nam là Lào và Campuchia. Nếu ý đồ chiến lược của Trung Quốc được hoàn thành thì coi như lãnh thổ Việt Nam bị bao vây trong một gọng kìm trên Biển Đông và tuyến trên bộ kéo dài từ biên giới tỉnh Vân Nam (Trung Quốc) xuống Lào, đến Campuchia và vùng biển nam Campuchia…”.(2)

Trung Quốc đang đàm phán để trú đóng ba hạm đội hải quân tại Shihanoukville,(3) tăng cường sức mạnh ở phía tây Việt Nam, phía đông Thái Lan và hỗ trợ cho tuyến vận tải Trung Quốc qua kênh đào Kra khi thực hiện.

Về đất nước sát bên Việt Nam và có cảng biển ra vịnh Thái Lan, Campuchia đã có một thời đại hoàng kim trước cuộc chiến tranh biên giới Tây Nam Việt Nam, tức trước thời Khmer Đỏ, họ được ủng hộ từ Pháp, Mỹ và ngay cả từ khối cộng sản.

(Trang 395)

Campuchia giai đoạn đó xây dựng nhiều trường học, bệnh viện và giao thông hạ tầng tốt đẹp. Nước này cũng đã xuất khẩu nhiều gạo, cao su. Campuchia đã có một truyền thống độc lập, tự chủ, kiêng dè và cảnh giác với các nước lớn và Trung Quốc như với Quyết định 351. Pen Sovan từng sang Moscow, Berlin tìm kiếm đa phương hóa và sau đó đánh mất sự ủng hộ của Việt Nam. Các lãnh đạo Campuchia theo đuổi sự độc lập với Việt Nam từ Shihanouk đến Pen So Van, Hun Sen. Thủ tướng Hun Sen, vốn trước khi nắm quyền tại Campuchia được Việt Nam hậu thuẫn, đã khôn khéo tạo thế riêng trong đảng Nhân dân cách mạng để có thể hành xử độc lập hơn.(1) Campuchia đóng vai trò quan trọng bậc nhất trong khung cảnh địa chính trị Mekong với nguồn nước Mekong vào Việt Nam và cả những tác động, uy hiếp địa chiến lược đối với Việt Nam.

Chính thể Khmer Đỏ không phải là một đồng minh hoàn toàn dưới trướng Trung Quốc mà vẫn giữ tinh thần cảnh giác với Trung Hoa đỏ dù vẫn nhận viện trợ. Không thể đánh giá đơn giản tinh thần tự chủ của người Campuchia. Ngược lại, cũng trong thế đứng địa chính trị mà Liên Xô đã ủng hộ phái Lon Non thay vì Khmer Đỏ hay nhóm bảo hoàng Shihanouk trong cuộc chiến Đông Dương lần thứ hai.(2)

Đáng lưu ý hơn, trong cuộc viếng thăm của lãnh đạo Việt Nam và Trung Quốc đến Campuchia lần lượt trong năm 2016, diễn từ của quốc vương Campuchia dành cho Tập Cận Bình mô tả Trung Quốc là “người anh em tốt” song chỉ dành cho Chủ tịch Việt Nam danh xưng “người anh em” của xứ Chùa Tháp. Ngoài những nỗ lực tác động ngoại giao kinh tế, Trung

(Trang 396)

Quốc còn khôn ngoan chơi lá bài dân tộc chủ nghĩa khi ủng hộ Campuchia tranh chấp đền Pret Vihia với Thái Lan, lấy điểm với Campuchia, ngoài việc chưa hẳn mất nhiều với Thái Lan song đã đưa Việt Nam vào vị thế đứng ngoài. Tại Phnom Penh, có các tên đại lộ Charles de Gaulle, Mao Trạch Đông, Tito, Liên Bang Nga, Tiệp Khắc nhưng không có đường mang tên danh nhân Việt Nam, chỉ có tên đường Kampuchea Krom, hàm chỉ đồng bằng sông Cửu Long. Một cách biểu đạt không vui về Việt Nam.

Từ 1994 tới nay (2017), Trung Quốc là đối tác kinh tế quan trọng nhất của Campuchia. Với 9 tỷ USD đầu tư vào các lĩnh vực khai khoáng, thủy điện, may mặc và đường bộ, FDI của Trung Quốc chiếm tới 44% tổng FDI mà Campuchia nhận (1994 - 2014). Từ 2015, Trung Quốc chuyển hướng đầu tư vào cảng biển. Tháng 8-2015 và tháng 3-2016, Trung Quốc đã có hai khoản đầu tư chiến lược vào cơ sơ hạ tầng du lịch kèm cảng biển tại Koh Kong (thành phố Thất Long) với trị giá 3,8 tỷ USD và tại Sihanoukville (Golden Silver Gulf) với trị giá 5,7 tỷ USD. Nhờ nguồn lực dồi dào, các dự án mới do Trung Quốc đầu tư sở hữu những cơ hội phát triển vượt trội, tiềm năng trở thành các đầu tàu phát triển của Campuchia. Với 9,5 tỷ USD vốn đầu tư và kiểm soát hơn 1/4 diện tích bờ biển của Campuchia trong hai khu vực rộng hơn 33 ngàn ha, hai cảng biển do Trung Quốc đầu tư tại Sihanoukville và Koh Kong sẽ là hai dự án cảng nước sâu và cảng quốc tế mới duy nhất của Campuchia trong giai đoạn sắp tới.(1)

Trung Quốc cũng có các dự án viện trợ cho Campuchia và Lào liên quan đến hệ thống đường sắt của hai nước này.

(Trang 397)

Về sông Mekong ở đầu nguồn, ngoài tác động gây hại lên đời sống 60 triệu cư dân hạ nguồn, tăng giảm mực nước những con đập khổng lồ ở Vân Nam còn tạo thành luồng giao thông được Trung Quốc khai thác với những hàm ý quan trọng “… sử dụng như thủy lộ chiến lược vận chuyển dầu khí từ Trung Quốc tiếp tế cho các tỉnh vùng kỹ nghệ tây nam Trung Quốc thay vì phải đi qua eo biển Malacca”.(1)

Eo Malacca càng có nhiều lượng hàng vận tải đi qua càng là nan đề lớn cho Trung Quốc và ý nghĩa địa chính trị của khu vực Mekong càng cấp thiết để họ mở một con đường khác bằng sức mạnh và lọc lõi: “Theo Tân Hoa xã ngày 29-12-2006, hai con tàu chở 300 tấn dầu từ giang cảng Chiang Rai, Bắc Thái ngược dòng sông Mekong đã tới được một giang cảng phía tây nam tỉnh Vân Nam. Cuộc chuyển vận dầu lịch sử này đã đánh dấu sự quyết tâm của Bắc Kinh đi tìm một con đường thứ hai chuyển dầu từ Trung Đông vào Trung Quốc thay vì phải qua eo biển Malacca. Về mặt chiến lược, Bắc Kinh không ngừng bày tỏ mối quan tâm về tình huống phải đương đầu với các chiến hạm Mỹ phong tỏa sinh lộ chở dầu của Trung Quốc qua eo biển này”.(2)

Như đã đề cập, có thông tin Thái Lan và Trung Quốc cũng đã ký kết thỏa thuận xây dựng kênh đào Kra đi xuyên qua vịnh Thái Lan và phá bỏ thế độc đạo của eo Malacca.

Về mặt chiến lược quân sự, các hồ chứa lơ lửng bên trên thượng nguồn có thể là một võ khí địa chính trị đặc biệt hoặc đơn giản hơn, những nguy cơ tiềm ẩn cho các nước hạ nguồn: “Ngoài ra, không có gì là chắc chắn an toàn khi vận hành các hồ chứa - thủy điện mà các sự cố của nó luôn luôn là những “quả bom nước” có khả năng hủy diệt hàng loạt sinh mạng và tàn phá môi trường. Bàn rộng ra, các tác động của chuỗi đập thủy điện

(Trang 398)

trên dòng chính sông Mê Công có thể tạo ra những mâu thuẫn về mặt pháp lý và chính trị, gây chia rẽ giữa các quốc gia liên quan và xa hơn là những xung đột do mâu thuẫn về nước và có thể sẽ trở thành nguồn gốc cho những xáo trộn và căng thẳng lớn trong khu vực”.(1)

(Trang 399)

Chú thích trang 386

1) Juan Pablo Cardenal & Heriberto Araujo, Đạo quân Trung Quốc thầm lặng, tr. 158.

2) Fabrice G. Renaud & Claudia Kuenzer, The Mekong Delta System - Interdisciplinary Analyses of a River Delta, pp. 62, 79.

3) Trần Hải Yến, “Đầu tư của Trung Quốc tại Lào trong giai đoạn hiện nay”, Tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, Số tháng 8-2015, tr. 32.

Chú thích trang 387

1) VOV Giao thông 16:45 ngày 15-3-2016.

Chú thích trang 388

1) Đặng Đình Quý, “Lý thuyết và thực tiễn các tam giác phát triển ở Đông Nam Á: một vài gợi ý đối với sang kiến “một trục hai cánh””, Học viện Ngoại giao, Phạm Bình Minh (chủ biên), Cục diện thế giới đến 2020, tr. 244, 245.

2) Nguyễn Hoàng Giáp, Cạnh tranh chiến lược ở khu vực Đông Nam Á giữa một số nước lớn hiện nay, tr. 136.

Chú thích trang 389

1) Khu vực tăng trưởng gồm Singapore, bang Johor (Malaysia) và tỉnh Riau (Indonesia) liên quan thương mại, giao thông, năng lượng, bảo vệ môi trường, du lịch.

2) Đặng Đình Quý, “Lý thuyết và thực tiễn các tam giác phát triển ở Đông Nam Á: một vài gợi ý đối với sang kiến “một trục hai cánh””, Học viện Ngoại giao, Phạm Bình Minh (chủ biên), Cục diện thế giới đến 2020, tr. 235-245.

3) Juan Pablo Cardenal & Heriberto Araujo, Đạo quân Trung Quốc thầm lặng, tr. 98.

Chú thích trang 390

1) Phou Sambath, “Cambodia - China Relation: Past, Present and Future” (RA8967237), IIMBA, College of Management, http://www.ncku.edu.tw/ cseas/98CSEAS/report%20SEA/CAM/cam11%20phou%20sambath.pdf, pp. 7, 9.

Chú thích trang 391

1) Chen Shaofeng, “China’s Self-Extrication from the “Malacca Dilemma” and Implications”, p. 10.

2) Amy Lugg & Mark Hong, Energy Issues in the Asia-Pacific Region, p. 166.

Chú thích trang 392

1) Theo Straitstimes, http://www.straitstimes.com/opinion/new-viet-port-a-clue-to-kra-canal and Diplomat, http://thediplomat.com/2015/05/no-china-isnt-building-a-game-changing-canal-in-thailand-yet/, 7-1-2016.

Chú thích trang 393

1) Chen Shaofeng, “China’s Self-Extrication from the “Malacca Dilemma” and Implications”, p. 18.

2) Nguyễn Ngọc Trường, Về vấn đề Biển Đông, tr. 16.

Chú thích trang 394

1) Thant Myint-U, Where China Meets India - Burma and the New Crossroad of Asia (New York: Farrar, Strauss and Giroux, 2012), pp. 29, 31, 111, 136, 216, 247, 319.

Chú thích trang 395

1) Trần Hải Yến, “Đầu tư của Trung Quốc tại Lào trong giai đoạn hiện nay”, Tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, Số tháng 8-2015, tr. 30.

2) Nguyễn Hoàng Giáp, Cạnh tranh chiến lược ở khu vực Đông Nam Á giữa một số nước lớn hiện nay, tr. 298, 299, 300.

3) Phou Sambath, “Cambodia - China Relation: Past, Present and Future”, p. 7.

Chú thích trang 396

1) Evan Gottesman, Cambodia after the Khmer Rouge (Silkworm Books, 2003), pp. 18, 182, 153, 215.

2) John D. Ciorciari (2013). “China and the Pol Pot Regime”, Cold War History, Vol. 14, No. 2, pp. 215-235, http://nghiencuuquocte.net/2014/05/15/trung-quoc-va-che-do-pol-pot/, Biên dịch và hiệu đính: Nguyễn Thị Nhung.

Chú thích trang 397

1) Vũ Thành Công, Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế (SCIS), “Chiến lược địa-kinh tế của Trung Quốc tại Campuchia”, http://scis.hcmussh.edu.vn/?ArticleId=f57328ed-9ab4-4c8d-8b9a-6de55521770e, đọc tháng 7-2017.

Chú thích trang 398

1) Ngô Thế Vinh, Mekong - Dòng sông nghẽn mạch, tr. 12.

2) Ngô Thế Vinh, Mekong - Dòng sông nghẽn mạch, tr. 294.

Chú thích trang 399

1)Lê Anh Tuấn, Nguyễn Hữu Thiện, Dương Văn Ni, Đào Trọng Tứ, Lê Phát Quới, Nguyễn Đức Tú, Chuyện nước và con người ở đồng bằng sông Cửu Long, tr. 61.

Tác giả Lê Vĩnh Trương

I.3. Cân bằng sinh thái của tiểu vùng Mekong bị phá vỡ
(Trích đăng các phần viết về đề tài này trong cuốn "Bàn về Trung Quốc trỗi dậy" NCB Tổng Hợp TPHCM, 2019
-Trang 381- 386)

Người Trung Quốc quan niệm môi trường phải phục vụ con người, các công trình lớn như Đại Vận Hà, đập Tam Hiệp và 12 con đập trên sông Mekong theo họ tất phải phục tùng

(Trang 381)

con người, chưa kể đến phải khai thác nhiên liệu để xây dựng công trình và cả khai thác thiên nhiên. Do vậy, có ít hy vọng Bắc Kinh sẽ ngừng các công trình này vì môi sinh cho thế hệ tương lai của Trung Quốc, chưa kể đến các dân tộc khác. Tuy vậy, trên phương diện lý thuyết và chính thức, các hợp tác tiểu vùng vẫn có những tác động tích cực nào đó: “… Đặc biệt, Việt Nam tham gia hợp tác Tiểu vùng sông Mekong mở rộng (GMS) bao gồm Myanma, Lào, Thái Lan, Campuchia, Việt Nam và hai tỉnh Vân Nam, Quảng Đông của Trung Quốc với mục tiêu thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, phát triển bền vững, xóa đói giảm nghèo, nâng cao đời sống nhân dân ở lưu vực sông Mekong. Do vậy các nước trong lưu vực đã thỏa thuận hợp tác phát triển hạ tầng giao thông, nông - công nghiệp, năng lượng, viễn thông tạo thuận lợi cho thương mại, du lịch, đào tạo nguồn nhân lực, trong đó, ưu tiên xây dựng hạ tầng giao thông theo các trục đường lớn nối liền các nước”.(1)

Liên quan tác động của hệ thống đập thủy điện trên thượng nguồn Mekong, từ những năm 1980, Trung Quốc đã xây các đập trên sông Lancang như trên (đầu nguồn Mekong), không tham khảo ý kiến các quốc gia hạ nguồn, từ chối cung cấp thông tin về các công trình xây dựng thủy điện. Sự thiếu minh bạch này là đề tài thảo luận và điều tra của các nước Mekong và nhóm môi trường trên thế giới. Vào tháng 5-2009, Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc (UNEP) và Viện Kỹ thuật châu Á (AIT) đã phát hành một báo cáo chỉ rõ rằng các con đập thủy điện sẽ là một nguy cơ lớn đến tương lai sông Mekong, đến nguồn nước của dân chúng Campuchia, Thái Lan, Lào và Việt Nam. Đập Xayaburi sẽ gây nguy hại to lớn và cần phải bãi bỏ kế hoạch xây dựng này. MRC cho biết từ 23 đến 100 loài sẽ tuyệt chủng, trong đó có loài cá da trơn loại to. Ngoài ra còn những ảnh hưởng đến nông nghiệp, thổ nhưỡng khi Lào tiến

(Trang 382)

hành xây dựng con đập này.(1) Như vậy việc xây đập gây cạn dòng đã lan ra từ Trung Quốc tại thượng nguồn xuống những nước bên dưới. Về mặt môi trường quốc tế, đã có những tiếng nói yêu cầu Trung Quốc ứng xử trách nhiệm hơn. Tổng thống Bill Clinton từng vận động Trung Quốc hướng đến tôn trọng môi sinh môi trường tại Hiệp định Kyoto. Sự kiện không thể tách rời các hoạt động liên quan nguồn nước, môi trường sinh thái trong và quanh Trung Quốc.

Trung Quốc biện luận thủy điện chính là cứu tinh xanh cho nước này, giúp nước này làm chậm lại việc gia tăng khí thải nhà kính do sử dụng than đá giảm gần 8% chỉ trong bốn tháng đầu năm 2015 một phần nhờ nguồn thủy điện được đưa vào sử dụng. Tuy nhiên, chính Trung Quốc cũng phải trả giá vì miền tây nam của nước này bị tổn hại sinh thái nghiêm trọng để phát triển miền đông.(2) Hiển nhiên, khi hy sinh chính môi trường sinh thái của bản thân qua các lập luận của mình, Bắc Kinh cho thấy họ không sẵn sàng hợp tác như thế nào với bên ngoài.

Hiện có tất cả 261 dự án thủy điện ở sáu nước khu vực Mekong, có 122 dự án nằm trên chính dòng sông Mekong, với 14 dự án đã khởi công và 78 dự án lớn sẽ tiến hành nay mai (M. Keskinen). Tỷ lệ lưu giữ trầm tích lý thuyết (Theoretical trapping efficiency of the suspended sediment) sẽ lên đến 90% và những nước hạ nguồn sông Mekong sẽ bị ảnh hưởng thực tế lên đến 60% nếu như các dự án này tiếp diễn. Ngoài các ảnh hưởng đến môi sinh, địa chất, năng suất nông nghiệp khu vực Tonle Sap sẽ giảm khoảng 25%!(3) Sinh kế của một khu vực trên sông Mekong

(Trang 383)

đã giảm sút từ hàng trăm thuyền/hộ gia đình ngư dân xuống còn 30 thuyền.

Trung Quốc chỉ quan tâm đến mục đích thương mại và phá hủy các ghềnh thác và đá dọc theo mạch chính của con sông và làm xói mòn lòng sông. Ở Chiang Khong (tỉnh Chiang Rai, Thái Lan), người dân bất bình với Trung Quốc còn các cư dân đành phải chuyển nghề đánh cá sang ngành khác. Trước đây các ngư dân từng kiếm sống dễ dàng trong mùa đánh bắt cá, nhưng nay họ phải làm việc từ 4 giờ sáng đến 7 giờ tối chỉ có thể kiếm được 500 baht [khoảng 12 euro].

“Cùng với sự suy giảm mật độ cá, kích thước của cá cũng giảm: các loài vốn nặng bảy hay tám cân, bây giờ hầu như hiếm khi được 2 cân… Một trong những loài cá ở đây là cá da trơn khổng lồ huyền thoại - một trong những loài cá nước ngọt lớn nhất trên hành tinh, dài đến 3 mét và nặng 300 kg. Con vật kỳ diệu như thế giờ đây đang có nguy cơ tuyệt chủng do các thân đập chặn đường khi chúng di chuyển ngược lên đầu nguồn”.(1)

Đến lượt các nước hạ nguồn mặc kệ, phớt lờ những tiếng kêu cứu về sinh thái, môi trường, xã hội theo cách Trung Quốc đang thực hiện: “… The Nation Bangkok (4-11-2007) loan tin Bộ Năng lượng Hoàng gia Thái công bố kế hoạch xây một đập thủy điện khổng lồ 1.800 MW (lớn hơn đập Mạn Loan, Vân Nam 1.500 MW) chắn ngang dòng chính sông Mekong phía đông bắc tỉnh Ubon Ratchathani, tiếp sau kế hoạch chuyển dòng lấy nước sông Mekong cũng của Thái Lan từ thập niên

Nhưng không phải chỉ có một, mà còn có thêm 5 dự án đập thủy điện hạ lưu khác đang được phục hoạt, chắc chắn sẽ gặp sự chống đối của các nước lân bang, trong đó Việt Nam sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng nhất vì ở cuối nguồn; nhưng sự thể sẽ ra sao khi không một quốc gia nào có quyền phủ quyết. Rồi ra

(Trang 384)

tiếng nói sau cùng để bảo vệ “Mạch sống Mekong” phải là từ chính những cư dân ven sông”.(1)

Những kế hoạch lớn của Trung Quốc liên quan đến sông, hồ trên đất nước Trung Quốc có thể gây ảnh hưởng đến các nước láng giềng đã thu hút sự quan tâm của thế giới. Bắc Kinh từng lập kế hoạch đổ nước thải sang sông Hồng, Việt Nam. Chính quyền Vân Nam dự trù chi phí 2 tỷ RMB để khai thông một đường dẫn cho thoát nước từ hồ Điền Trì “ra sông Hồng chảy qua Việt Nam rồi đổ ra Biển Đông, sau đó thay thế bằng nước con sông Dương Tử dẫn vào hồ…”.(2)

Ngoài sự bất cần của Trung Quốc, phải thừa nhận rằng, còn có những thảm họa môi sinh do chính các quốc gia quanh sông Mekong gây ra.

Tuy nhiên, tác động đến dòng sông diễn ra ở các cấp độ khác nhau. Dựa trên phân tích E-flows, các tác giả cho rằng Lào sẽ có nguồn lợi kinh tế còn Campuchia sẽ chịu thiệt hại về ngư nghiệp.(3) Nguồn nước Mekong nếu không được bảo vệ tốt từ nhiều bên, sẽ bị hủy hoại và ô nhiễm từ việc nuôi trồng thủy sản cho đến môi sinh rộng hơn, việc này không thể chỉ trông cậy vào các tổ chức quốc tế như MRC hay thiện chí của Trung Quốc (Gabi Waibel).(4)

Theo Global Times, tháng 1-2011, đánh giá tác động môi trường và xã hội của đầu tư Trung Quốc, Li Fusheng thừa nhận tác hại do các khoản đầu tư của Trung Quốc gây ra đối với người dân địa phương. Song tác giả cũng cho rằng đầu tư từ Bắc Kinh có góp phần vào phát triển cơ sở hạ tầng, điện năng và nông

(Trang 385)

nghiệp. Dù gì thì, “… bất cứ khi nào tiến hành nghiên cứu tính khả thi của một dự án cụ thể, cũng rất cần thực hiện đánh giá tác động môi trường và xã hội của dự án đó”.(1)
(Trang 386)

Chú thích trang 381

1)Trung tâm Con người và Thiên nhiên, Bản tin chính sách, tài nguyên, môi trường, phát triển bền vững, Số 18, Quý II, 2015, tr. 6.

2) Lê Anh Tuấn, Nguyễn Hữu Thiện, Dương Văn Ni, Đào Trọng Tứ, Lê Phát Quới, Nguyễn Đức Tú, Chuyện nước và con người ở đồng bằng sông Cửu Long (IUCN, 2014), tr. 11.

Chú thích trang 382
1) Vũ Dương Ninh, Lịch sử quan hệ đối ngoại Việt Nam 1940 - 2010, tr. 311.

Chú thích trang 383

1) Tuyet L. Cosslett & Patrick D. Cosslett, Water Resources and Food Security in the Vietnam Mekong Delta (Springer, 2014), pp. 86, 87, 92.
2) Quỹ Hòa bình và Phát triển Thành phố Hồ Chí Minh, Trường Đại học Cần Thơ, Trung tâm Nghiên cứu Xã hội và Giáo dục Trí Việt, Tài liệu hội thảo sử dụng bền vững nguồn nước sông Mekong, Cần thơ, ngày 22 và 23-4-2016, tr. iv, v.

3) Joakim Öjendal, Stina Hansson, Sofie Hellberg (Eds.), Politics and Development in a Transboundary Watershed: The Case of the Lower Mekong Basin, pp. 112, 114.

Chú thích trang 384
1) Juan Pablo Cardenal & Heriberto Araujo, Đạo quân Trung Quốc thầm lặng, tr. 225.

Chú thích trang 385

1) Ngô Thế Vinh, Mekong - Dòng sông nghẽn mạch, tr. 15.

2) Ngô Thế Vinh, Mekong - Dòng sông nghẽn mạch, tr. 75.

3)Joakim Öjendal, Stina Hansson, Sofie Hellberg (Eds.), Politics and Development in a Transboundary Watershed: The Case of the Lower Mekong Basin, p. 143.

4) Fabrice G. Renaud & Claudia Kuenzer, The Mekong Delta System - Interdisciplinary Analyses of a River Delta, pp. 180, 181.

Chú thích trang 386
1)Juan Pablo Cardenal & Heriberto Araujo, Đạo quân Trung Quốc thầm lặng, tr. 158.

Tác giả Lê Vĩnh Trương

Nguồn nước sụt giảm

Trích đăng các phần viết về đề tài này trong cuốn "Bàn về Trung Quốc trỗi dậy" NCB Tổng Hợp TPHCM, 2019
(Trang 377 đến 381)

I.2. Nguồn nước sụt giảm

Kuenzer và Renaud cho rằng đồng bằng sông Cửu Long của Việt Nam là nơi nhận chịu nhiều ảnh hưởng tiêu cực nhất so với các khu vực khác thuộc lưu vực sông Mekong: một mét mực nước biển dâng (1 mét SLR)(3) sẽ ảnh hưởng đến 10,8% dân số của đồng bằng. SLR cộng với mưa lớn sẽ khiến cho tác hại lên cộng đồng vào mức cao nhất và sông Mekong phải cần một hệ thống đê điều như sông Hồng mới có thể ngăn được tác hại trực tiếp này.(4) Bắc Kinh cho rằng nước là an ninh quốc gia và không thể thương lượng. Trung Quốc là quốc gia “đầu nguồn”, là nơi phát nguyên các dòng sông, có nguồn cung cấp nước ngọt độc lập, nên có thể kiểm soát nguồn tài nguyên nước của các nước khác. Trung Quốc là một trong ba nước (cùng Thổ Nhĩ Kỳ và Burundi) bỏ phiếu chống lại Công ước về Luật sử dụng không thay đổi dòng chảy sông ngòi quốc tế của Liên Hợp Quốc, một văn bản soạn thảo trong 27 năm và được đa số nhất trí.(5)
Có nhiều cảnh báo và báo động về một cuộc chiến tranh giành nước. Trung Quốc hiện đang là đầu nguồn của các con sông Mekong, Brahmaputra, Indus, Salween, sông Ob… và hiện
(Trang 377)

chưa có một cơ chế nào đủ mạnh để quản lý tài nguyên chung này của nhân loại. Trung Quốc sẽ dùng các dòng sông để phục vụ cho môi trường thiếu nước của chính mình mà thôi.(1)

Những nước ở hạ lưu sông Mekong chịu sự tác động của việc gia tăng hay giảm lượng nước từ trên thượng nguồn như Thái Lan. Điều phối viên MRC từng đề nghị Trung Quốc xả bớt nước tại các đập Vân Nam để cứu cho trận hạn hán năm 2010 nhưng bị từ chối. Cuộc giành giật nguồn nước diễn ra căng thẳng dần, song khác với ý kiến của Starr (1991) và Tổng Thư ký Liên Hợp Quốc Ban Ki Moon, tác giả không cho rằng sẽ nổ ra chiến tranh giữa các quốc gia với nhau vì nguồn nước.(2)

Ngày 10-3-2016, Viêt Nam đã yêu cầu Trung Quốc xả nước hồ chứa thủy điện ở thượng nguồn Mekong để chống hạn ở hạ nguồn. Thời gian này, tình hình hạn hán và xâm nhâp măn ở đồng bằng sông Mekong của Viêt Nam đã đến mức báo đông. Ngày 15-3-2016, các tỉnh Sóc Trăng, Cần Thơ, Bến Tre đã xem xét công bố tình trạng thiên tai do nước mặn đã tràn vào hàng ngàn ha lúa khiến lúa chết và giới chức trách các tỉnh này đã có kế hoạch chủ động ứng phó toàn dân. Một tình trạng báo động nghiêm trọng chưa từng có.

Thái độ không hợp tác của Trung Quốc trong vấn đề Mekong đã được các chuyên gia cảnh báo. Quyền tiếp cận nước (water right) không được đáp ứng (của cả khu vực Mekong) có thể bị các chính phủ học theo Trung Quốc và chiếm đoạt lấy từ cư dân Mekong. Khi ấy các ưu tiên phát triển kinh tế và các chiến lược phát triển không phù hợp sẽ là những mầm mống thảm họa. Thủy điện, thủy lợi và các tận dụng công nghiệp đã hy sinh lợi ích của các cộng đồng nhỏ như ngư dân, dân ven sông và ven

378

thung lũng các sông khác.(1) Trung Quốc sẽ là bên chịu trách nhiệm chính trong việc phá hủy môi trường, các tác động đến với các sắc dân thiểu số cũng là một vấn đề nghiêm trọng.(2)

Một mở ngoặc, thiên tai đến từ xả lũ, phá rừng khiến miền Trung Việt Nam liên tiếp chịu cảnh lũ lụt tháng 9, 10, 11 năm 2016 là minh chứng cho thảm trạng đến từ thiên nhiên cộng với phá hủy môi trường và quản lý kém cỏi các công cụ thủy điện của giới chức trách.

Theo cùng với việc cạn dòng Mekong là sự gia tăng cách biệt xã hội của các nhóm, quyền tiếp cận nước của các sắc dân bị tước đoạt, an ninh lương thực và phúc lợi xã hội bị phá vỡ, tăng cạnh tranh giành giật nước, giảm chất lượng sống và tuổi thọ.(3)

Các cộng đồng địa phương không theo ngư nghiệp, không đánh bắt cá cũng bị ảnh hưởng tồi tệ không kém. Việc tăng cao bất chợt mực nước sẽ gây ngập lụt và tàn phá mùa màng của dân địa phương trồng trọt theo bờ sông.

Có hai phương tiện để một đất nước vươn lên ngôi hùng bá đó là môi trường và địa chính trị.(4) Nguồn nước, nguồn dầu là mạch sống môi sinh của một quốc gia, một khu vực địa lý. Trung Quốc hiện thiếu nước và đang trực tiếp đe dọa Lào về vấn đề nước tại sông Mekong. Vấn đề nguồn nước đã gây ra hàng loạt tranh cãi, đấu tranh giữa Trung Quốc với Lào, Bắc Triều Tiên, Ấn Độ, bên cạnh các tranh cãi chủ quyền biển đảo giữa Trung Quốc và Nhật, Đông Nam Á…(5) Bản thân Trung Quốc không
(Trang 379)

chia sẻ nguồn nước, và họ đã lập các đập dẫn đến cạn kiệt nước ở các quốc gia hạ nguồn.(1)

Việc ô nhiễm và cạn kiệt nguồn nước, nhiễm và ngập mặn ở những nước Đông Nam Á diễn ra đặc biệt tại Campuchia và Lào. Chỉ có 77% người dân ASEAN được tiếp cận với nguồn nước sạch và an toàn. Con số này ở Campuchia và Lào là 34% và 43%.(2)
Việt Nam, những vùng đất trồng lúa nước ngọt hiện nay đã phải nuôi tôm nước mặn để dần thích ứng với nạn nhiễm mặn từ Biển Đông, một hệ quả của nguồn nước Mekong cạn kiệt.

Liên quan đến Việt Nam, quốc gia cuối nguồn của sông Mekong, Matthias Graschagen lưu ý khu vực cư ngụ chiếm gần 1/4 dân số Việt Nam; với 18% GDP, 90% gạo xuất khẩu và 73% thủy sản Việt Nam là phát xuất tại đây. Bắc Kinh cho biết sẽ không trữ nước tại các đập vào mùa khô nhằm tránh gây cạn nước cho vùng hạ Mekong. Có ý kiến cho rằng một lý do của việc cạn nước là Vân Nam trở nên nóng và hạn hơn trong 40 năm qua; và cả khi Trung Quốc chận hết các đập lại thì các nước hạ nguồn sẽ chỉ bị mất tối đa là 16% lượng nước. Những nhận xét này phê phán trực tiếp Trung Quốc dành ưu tiên cho lợi ích chính mình, không cân nhắc các tác động đến nguồn nước cho các quốc gia hạ nguồn. Bắc Kinh vẫn đứng ngoài cuộc chương trình ILC của Liên Hợp Quốc 1995 (Convention on the Law of the Non-navigational Uses of International Watercourses) và chỉ đàm phán song phương với các nước có chung sông Mekong. Các nỗ lực IWRW của MRC chỉ bao trùm ở các nước hạ nguồn, còn với nước trên cùng thì việc này vẫn còn dang dở (nguyên văn: missing).(3)

(Trang 380)

Những khảo sát khoa học cho thấy độ nghiêm trọng về kinh tế trong những thay đổi dòng chảy, sinh thái, nhân khẩu học đối với sông Mekong: “Kết quả nghiên cứu gần đây, dựa trên phương pháp của MRC để phân tích chi phí lợi ích trong BDP (Basin Development Plan - Chương trình phát triển lưu vực Mekong), cho thấy khi thay đổi một số giả định trong kịch bản phát triển tối đa của BDP, kết quả lợi ích kinh tế thay đổi từ tổng giá trị hiện tại thuần (net present value - NPV) là dương 33 tỷ USD xuống âm 274 tỷ USD do mất mát nguồn thủy sản tự nhiên, suy giảm sản lượng nuôi trồng thủy sản, và các dịch vụ hệ sinh thái đất ngập nước (Kubiszewski et al., 2013)”.(1)

Đó là chưa nhắc đến chính các yếu tố tâm lý, nhân văn và tâm linh là một phần đáng kể trong thước đo chất lượng cuộc sống con người Mekong. “Người dân ở đồng bằng sông Cửu Long từ lúc mở mắt chào đời là đã thấy nước. Lớn lên, nhiều người đã biết phụ giúp gia đình chọn con nước lớn, nước ròng để khua máy chèo đi đây đi đó, để mang gàu vai đi tưới ruộng gò hay đơn giản là chỉ ngồi bờ sông ngắm vầng trăng vỡ vụn mỗi khi cá quẫy mồi câu”. Nước thân thiện với con người và mang lại cho họ vô số dịch vụ miễn phí, từ nước để sinh hoạt hằng ngày đến nước dùng để trồng trọt và chăn nuôi. “Vì vậy, mọi người đều tin nước là của trời đất, nước không là của riêng ai, nên nước phải được chia sẻ”.(2)
(TRang 381)

Chú thích trang 377

1) Francois Molle, Tira Foran, Mina Kakonen, Contested Waterscapes in the Mekong Region: Hydropower, Livelihoods and Governance (New York: Earthscan, 2009), pp. 389, 404, 361-365.

2) Donald E. Weatherbee, International Relations in Southeast Asia: The Struggle for Autonomy (Institute of Southeast Asia Studies: Rowman & Littlefield, 2010), p. 121.

3) Fabrice G. Renaud & Claudia Kuenzer, The Mekong Delta System - Interdisciplinary Analyses of a River Delta, pp. 37, 39.

4) Juan Pablo Cardenal & Heriberto Araujo, Đạo quân Trung Quốc thầm lặng, tr. 229.

Chú thích trang 378

1) Timothy Beardson, Stumbling Giant - The Threat to China’s Future, pp. 370, 401.

2) Joakim Öjendal, Stina Hansson, Sofie Hellberg (Eds.), Politics and Development in a Transboundary Watershed: The Case of the Lower Mekong Basin (London - New York: Springer Science & Business Media, 2011), pp. 2-20.

Chú thích trang 379

1)Kate Lazarus, Bernadette P. Resurreccion, Nga Dao (Eds.), Water Rights and Social Justice in the Mekong Region (Washington DC: Earthscan, 2011), p. 245.

2)Francois Molle, Tira Foran, Mina Kakonen, Contested Waterscapes in the Mekong Region: Hydropower, Livelihoods and Governance, pp. 134, 117.

3)Kate Lazarus, Bernadette P. Resurreccion, Nga Dao (Eds.), Water Rights and Social Justice in the Mekong Region, p. 245

4)Zbigniew Brzezinski, Strategic Vision: America and the Crisis of Global Power, p. 110.

5) Timothy Beardson, Stumbling Giant - The Threat to China’s Future, pp. 164, 361, 372.

Chú thích trang 380

1) Michael Pillsbury, The Hundred-Year Marathon: China’s Secret Strategy to Replace America as the Global Superpower, p. 187.
2) Luận Thùy Dương, theo: Học viện Ngoại giao, Phạm Bình Minh (chủ biên), Cục diện thế giới đến 2020, tr. 562.
3) Fabrice G. Renaud & Claudia Kuenzer, The Mekong Delta System - Interdisciplinary Analyses of a River Delta, pp. 84, 141-144, 160.

Chú thích trang 381
1) Trung tâm Con người và Thiên nhiên, Bản tin chính sách, tài nguyên, môi trường, phát triển bền vững, Số 18, Quý II, 2015, tr. 6.

2) Lê Anh Tuấn, Nguyễn Hữu Thiện, Dương Văn Ni, Đào Trọng Tứ, Lê Phát Quới, Nguyễn Đức Tú, Chuyện nước và con người ở đồng bằng sông Cửu Long (IUCN, 2014), tr. 11.

Trung Cộng và sông Mekong

Trước tình hình hạn hán của sông Mekong do Trung Cộng chận nguồn nước, với lý lẽ thiên nhiên của Trung Quốc phải phục vụ người Tàu, tôi xin trích đăng các phần viết về đề tài này trong cuốn "Bàn về Trung Quốc trỗi dậy" NCB Tổng Hợp TPHCM, 2019

(Trang 373 đến 376)

I. TRUNG QUỐC VÀ KHU VỰC MEKONG

I.1. Giới thiệu

Sông Mekong có giá trị kinh tế, địa lý và chiến lược quan trọng. Với độ dài 4.909 km bắt nguồn từ vùng núi cao Tây Tạng, sông này đi qua Vân Nam (Trung Quốc), qua các nước Myanmar, Thái Lan, Lào và Campuchia trước khi vào Việt Nam rồi đổ ra Biển Đông. Từng nước Mekong có mối liên quan đến quan hệ Trung Quốc - Mekong và địa chính trị phía nam Trung Quốc. Khu vực rộng lớn liên quan Mekong gồm các nước Campuchia, Lào, Myanmar, Thái Lan, Việt Nam và hai tỉnh Quảng Tây và Vân Nam (Trung Quốc) được gọi chung là Tiểu vùng Mekong mở rộng (Greater Mekong Subregion, GMS).

Lưu vực sông Mekong có tổng diện tích 795.000 km2, trong đó phần nằm trên lãnh thổ của bốn quốc gia Thái Lan, Lào, Campuchia, Việt Nam là khu hạ lưu, chiếm trên 77%. Sông này

(Trang 373) dài thứ 12 trên thế giới và lớn thứ 10 về tổng lượng dòng chảy (hàng năm khoảng 475 tỷ m3), lưu lượng trung bình khoảng 15.000 m3/giây.(1)

Những thách thức môi trường, kinh tế, xã hội đối với hệ thống sông Mekong và khu vực lân cận là: mực nước biển dâng cao, các dòng sông, kênh rạch bị nhiễm mặn, đất canh tác, đầm phá thủy hải sản sụt giảm sản lượng, tổn thất kinh tế và đất cư ngụ (từ 1/5 đến 1/3 vùng châu thổ sông Mekong sẽ bị ngập chìm dưới nước vào năm 2080), gia tăng lốc xoáy thông qua các chuyển dịch hướng gió, từ đó tạo ra xói mòn bờ và tổn hại hệ sinh thái của rừng ngập mặn. Những đe dọa môi trường cộng thêm là giảm mật độ trầm tích do các đập thượng nguồn, ô nhiễm nguồn nước hộ gia đình, tác động đến công và nông nghiệp, phá bỏ rừng ngập mặn để nuôi trồng thủy sản.(2)

Trung Quốc khởi động xây các đập thủy điện trên Mekong để cung cấp năng lượng cho khu đông Trung Quốc và bán cho các nước như Thái Lan và Lào: “… từ việc phê chuẩn đập đầu tiên (Mạn Loan) năm 1986 đến nay, Bắc Kinh chưa bao giờ hỏi ý kiến bất kỳ nước nào (Thái Lan, Lào, Campuchia, Việt Nam và Myanmar) nằm trên đường đi của con sông với mức độ đa dạng sinh học thứ nhì trên hành tinh sau Amazon”.(3)

Sau chuyến khảo sát sông Mekong, tác giả Ngô Thế Vinh cảnh báo việc Trung Quốc xây 12 con đập trên thượng nguồn Mekong kéo theo những tác hại liên quan: (1) Nguồn nước bị hao hụt; (2) Hệ sinh thái bị tàn phá, dẫn đến mất cân bằng cho cư dân hai bên sông; (3) Nhiễm mặn dưới hạ nguồn; (4) Làm suy yếu thế địa chính trị của các nước hạ nguồn. (Trang 374)

Cũng có những nguyên nhân tự thân, do chính các nước quanh sông Mekong đó là ý thức kém, thiếu kiến thức và ích kỷ, cục bộ. Những gia đình ven sông đổ bê tông xây kè lấn sông, chính là hủy hoại dòng chảy, nhưng vẫn không bị chế tài.(1)

Khác với thái độ trên của Trung Quốc về quản lý một con sông lớn của thế giới, các nước khu vực châu Phi đã cùng bàn thảo với nhau tiến hành phát triển con đập Blue Nile ở Ethiopia, với những hoạch định cung cấp điện năng, kích thích kinh tế, hỗ trợ nông nghiệp, công nghiệp cho cả khu vực gồm các nước như Ethiopia, Sudan, Ai Cập...(2)

Ngoài việc tác động của thượng nguồn, các nước ở hạ nguồn sông Mekong chưa thực sự phối hợp bảo vệ con sông, vẫn cục bộ và nhỏ lẻ. Điều này tạo thêm lợi thế cho kẻ mạnh trên thượng nguồn trong các lập luận tại các diễn đàn. Trong thời gian chiến sự diễn ra ở Campuchia vào thập kỷ 1970, không có Campuchia, một Ủy ban Mekong lâm thời (Mekong Interim Committee, MIC) được thành lập năm 1978, với hoạt động hạn chế. Lúc ấy, Thái Lan có kế hoạch chuyển dòng sông Mekong để đưa lượng nước lớn tưới cho vùng đông bắc Thái khô hạn, Việt Nam phản bác. Thái Lan đi tới phủ nhận tính pháp lý của MIC viện lẽ MIC không còn phù hợp với tình hình mới lúc ấy. MIC hầu như bị tê liệt. Các nước Mekong đã trong tình trạng chia rẽ và bất đồng trong khi Trung Quốc nhất quán tác động đến công việc Mekong. Chính phủ Việt Nam đã phản kháng mạnh mẽ và yêu cầu Thái Lan hủy kế hoạch, bởi hậu quả nhiễm mặn tại đồng bằng sông Cửu Long sẽ thêm nặng, nhất là trong mùa khô. Lào cũng quan ngại bởi kế hoạch chuyển dòng 300 m³/ giây sẽ khiến cạn dòng cho giao thông trên sông Mekong của Lào. Bộ trưởng Môi sinh Campuchia, TS. Mak Moreth đã báo động về hậu quả nghiêm (Trang 375)

trọng do dự án chuyển nước của Thái Lan làm giảm dòng chảy sông Mekong ở hạ nguồn. Điều lệ mới của Ủy hội sông Mekong không cho nước nào có quyền phủ quyết, nên dù ba nước Việt Nam, Campuchia và Lào có phản đối, thì Thái Lan không dừng kế hoạch.(1) Tháng 1-2016, Thái Lan bơm nước cứu hạn cho vùng đông bắc của mình, đưa các nước hạ nguồn vào thế chịu đựng. Việc cân bằng giữa lợi ích toàn khu vực và từng nước đối với tài nguyên chung cho thấy khó khăn và được dự báo sẽ thường xuyên xảy ra hơn.(2) Chính các nước Mekong đã cô độc, yếu tiếng nói trong nỗ lực bảo vệ nguồn nước thượng nguồn Trung Quốc và quốc tế. Nhưng khi hợp lại, chưa kịp bảo vệ quyền lợi của khối thì đã tự phân tán trước lợi ích quốc gia cá biệt. Dẫu rằng Hiệp định về phát triển bền vững lưu vực sông Mekong (gọi tắt là Hiệp định 1995) là nền tảng cho hợp tác phát triển, chia sẻ lợi ích từ con sông quốc tế này đối với bốn quốc gia thành viên là Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam.(3)

Đáng quan tâm là MRC đã ủng hộ Trung Quốc trong việc xây dựng các đập trên thượng nguồn sau một cuộc điều tra thiếu thông tin, có nhiều điểm đáng ngờ và mâu thuẫn. Những ý kiến cá nhân và tập thể đã bất lực với những gì xảy ra bên trong Trung Quốc. MRC có tác động tư vấn nhưng MRCS (ban thư ký của MRC) không có ảnh hưởng gì đáng kể. Thậm chí, các tác giả nói thẳng MRC không có vai trò quan trọng (substantive) và phải thay đổi! MRC không thể im lặng mãi và họ thừa biết vấn đề này! Tương tự, MRC cũng đã đồng ý ủng hộ PNPCA (Procedures for Notification, Prior Consultation and Agreement, Các quy trình thông báo, tiền tư vấn và thỏa thuận) trong việc (Trang 376) xây dựng đập Xayaburi, một hiểm họa sinh thái đối với các nước hạ nguồn.(1) MRC đã khủng hoảng về pháp lý và khả năng liên kết do đã bất lực và thất bại trong tiếp cận các mối nguy đối với dòng sông và nhân loại sống nhờ vào Mekong.(2)

Chú thích trang 374

1) Theo trang web Ủy ban sông Mê Kông: http://www.vnmc.gov.vn/newsdetail/239/ luu-vuc-song-me-cong.aspx, đọc ngày 12-4-2014.

2) Fabrice G. Renaud & Claudia Kuenzer, The Mekong Delta System - Interdisciplinary Analyses of a River Delta (New York - London: Springer, 2012), p. 30.

3) Juan Pablo Cardenal & Heriberto Araujo, Đạo quân Trung Quốc thầm lặng, tr. 223.

Chú thích trang 375

1) Ngô Thế Vinh, Mekong - Dòng sông nghẽn mạch, tr. 247.

2) Bjorn Lomborg, Global Crises, Global Solutions (Cambridge University Press, 2010), p. 411.

Chú thích trang 376

1) Ngô Thế Vinh, Mekong - Dòng sông nghẽn mạch, tr. 275, 285.

2) Lam Yên, “Thái Lan bơm nước, Việt Nam bị đe dọa”, Báo Thanh niên, 29-1-2016, https://thanhnien.vn/the-gioi/thai-lan-bom-nuoc-viet-nam-bi-de-doa-663000. html

3) Trung tâm Con người và Thiên nhiên, Bản tin chính sách, tài nguyên, môi trường, phát triển bền vững, Số 18, Quý II, 2015, tr. 5.Chú thích trang 377

1) Francois Molle, Tira Foran, Mina Kakonen, Contested Waterscapes in the Mekong Region: Hydropower, Livelihoods and Governance (New York: Earthscan, 2009), pp. 389, 404, 361-365.

2) Donald E. Weatherbee, International Relations in Southeast Asia: The Struggle for Autonomy (Institute of Southeast Asia Studies: Rowman & Littlefield, 2010), p. 121.

Tâm thức chạy giặc, trữ gạo & không tin ai

Tôi nhớ khi bão Katrina 2005 vào Louisiana (US) và quân đội Mỹ đã đến giúp dân cư di tản. Người Mỹ gốc Việt là cộng đồng thoát hiểm tốt nhất, nhanh, gọn, ít thiệt hại và được khen.

Khi ông Bush phỏng vấn một phụ nữ gốc Việt. "Sao mà quý vị di tản tốt như thế?" Bà đáp "Tại quen chạy giặc rồi!" CNN phát âm tiếng Việt. Bần thần...

Tâm thức chạy để tìm con đường sống có lẽ ăn vào người VN từ thời chiến tranh liên miên xưa lắm, Trịnh Nguyễn, Tây Sơn, Quốc Cộng.

Gần 30/4/75, ở Tây Nam Bộ mà dân chúng còn chuẩn bị lớp lớp va-li, quần áo, đai mang em bé để chạy giặc. Để chuẩn bị cho một hành trình đi về vô định, vô vọng, chạy miết mấy chục năm sau nữa đó.

Kiếu hành vi này khiến nhiều người hiện đại, chưa từng đi qua chiến tranh lấy làm lạ. Các bạn trẻ quen với credit card, trú ngụ Airbnb và B&B thậm chí thấy rất buồn cười.

Lứa chúng tôi ăn mì gói còn chừa lại túi dầu, túi muối có khi chất đầy tủ (thường là sau cũng vất). Dùng kem đánh răng cho bằng hết thậm chí cắt cái nắp ra để xài cho hết. Gạo, mắm muối không để phí. Thậm xưng 1 chút, có khi giống như anh chàng thủy thủ thoát chết khát trong Love of Life của Jack London vậy! Cái hay là luôn chuẩn bị cho cảnh khổ nhất. Cái dở là ít chọn lọc, kém thanh nhã.

Dượng tôi kể từ ĐNG chạy vào SGN, máy bay tiếp tế thả hàng xuống và một lon sữa ông thọ văng ra ngoài, ngập hẳn vào sọ của một người cha, bỏ lại lũ con đói khát. Thảm khốc.

Thử hỏi các bà cụ 70-80 tuổi sống ở VNCH qua thập kỷ 1970-80 xem có bà nào tin vào ngân hàng, hợp tác xã nhà nước không? Tôi nghĩ chắc hiếm. Các cụ tin vào một cột xi măng hay cái đít lu nào đó thôi.

Không tin ai khác ngoài mình trong các cuộc chiến loạn để cứu đàn con là 1 đức tính quý báu của Mẹ VN, từ cảnh sống khắc nghiệt tạo nên. Tâm thức đó truyền phần nào sang thế hệ sau.
Biết được phần nào nguồn cỗi của tích trữ, của chuẩn bị cho những tận cùng khổ nạn thì sẽ thấy thương thế hệ trước và thông cảm cho người đồng bào dù họ ở khung cảnh nào của địa cầu.

Con mắt thứ ba luôn thấy lừa bịp, gian khổ, bạo ngược, bất cận nhân tình mãi xảy ra. Chưa biết địa ngục ra sao, nhưng cuộc sống ngục tù thì thừa. Còn thiên đường? Đâu phải chỉ có một Trịnh nói nó ở cuối trời thênh thang?

Mong lắm có một sự nhường nhịn, phân phải -chưa dám nói quý phái gì gì đâu- ở siêu thị. Song cũng luôn tồn tại bản năng tự tồn trong thế giới nhiều tung hô ba xạo; và hai chữ “vì dân" thường chỉ là khẩu hiệu.

Thập kỷ 2020, các thay đổi kinh chính xã khoa kỹ sâu rộng như chủ nghĩa biệt lập Hoa Kỳ, Thương chiến Trung Mỹ, Đại dịch Vũ Hán đã mang đến một số vấn đề mà các nhà lập pháp và xã hội dân sự thế giới phải giải quyết.

Thứ nhất, vai trò và sự tương tác giữa chính quyền và xã hội dân sự tại các nước bị nạn dịch như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Italia, Việt Nam. Chính quyền với khả năng tập quyền nguồn lực cao; xã hội dân sự biểu hiện bằng nhu cầu minh bạch, truyền thông và quyền được cứu chữa và sống sót cho cộng đồng. Một trong hai không thể độc quyền chống dịch bởi  sẽ dẫn đến bỏ phí nguồn lực. Xã hội dân sự với các diễn đàn thông tin rộng rãi là một nguồn phản biện, truy tìm nguy cơ dịch bệnh và là sự hỗ trợ cần thiết cho chính quyền. Xã hội dân sự thông qua Facebook, Twitter và các kênh khác bổ sung cho hiệu năng của chính quyền.

Thứ hai, các chọn lựa giữa chủ nghĩa toàn cầu và chủ nghĩa biệt lập hoặc pha trộn giữa hai loại hình này trong quản trị kinh chính xã. Đây là một chọn lựa luật pháp, đặc biệt trong quan hệ đối ngoại và thương mại. Tự do thương mại WTO mở biên cương phải được giới hạn bởi các định chế địa phương. Tự do học thuật Mỹ va chạm với nền học thuật hớt ngọn của Trung Quốc là vấn đề chưa có đáp án. Rủi ro bị mất bản quyền liệu có làm cho tự do sáng tạo được hạn chế trong các sắc dân, quốc tịch, tư tưởng tịch nhất định. Đây có thể sẽ là một bước lùi của sáng tạo khoa kỹ nhân loại.

Thứ ba, tính hiệu quả của cách quản trị xã hội trong môi trường pháp lý tôn trọng tự do đi lại, tự do thân thể, tự do biểu đạt kiểu Hàn Quốc, Nhật Bản cần đặt lại trên phương diện lập pháp và hành pháp.  Đây là việc không chỉ giới hạn trong nước mà có ảnh hưởng và nguy cơ xuyên quốc gia.

Thứ tư, các hình thức chủ nghĩa toàn cầu như tự do thương mại, chủ nghĩa đại đồng, bác ái tôn giáo đứng trước thử thách của chủ nghĩa phân biệt chủng tộc, chủ nghĩa biệt lập và vị kỷ, thuyên giảm đức tin. Óc địa phương và tinh thần gia đình được gia cố.

Thứ năm, các giá trị vô thường và trường cửu xung đột trong cộng đồng và trong từng cá nhân. Hướng đến vinh quang muôn năm hay hướng đến an lạc trong từng hơi thở là điều mà con virus Vũ Hán đã có thể bắt mọi người suy nghĩ nghiêm túc. Các chương trình hành động và đánh giá chương trình hành động hiện nay có thêm các hệ số mới là Đại thương chiến, chủ nghĩa biệt lập và Đại dịch, thậm chí hệ số tiêu vong cộng đồng phi chiến tranh. Bởi sẽ có những địa phương biến mất.

Thứ sáu, xung đột giữa tư tưởng công dân năng động và công dân ẩn dật trong môi trường xã hội dân sự ngày càng tương tác với nhà nước với mạng xã hội, blockchain. Sự hợp tác của các nhà quản trị hành chánh và giới truyền thông tự do là điều cần thiết dù có thể có lúc tồn tại sự đấu tranh và hạ thấp giá trị lẫn nhau.

Thứ bảy, quyền tự do ngôn luận của cá nhân, của xã hội dân sự va chạm với nhu cầu ổn định tâm lý cộng đồng, với quyền chưa công bố các nghiên cứu dịch tễ của giới khoa học. Quyền kinh doanh theo cung cầu va chạm với đạo đức cộng đồng và/hoặc với luật chống đầu cơ phiên bản bổ sung. Có lẽ cần các nhà xã hội học và nhà làm luật ở mọi dạng thức xã hội.

Thứ tám, ba khuynh hướng trên nêu bật các cải cách về định nghĩa và phương hướng cho mọi dạng xã hội liên quan luật pháp quốc gia và quốc tế, từ hiến pháp cho đến quy trình/tắc rửa tay, đeo khẩu trang, từ tổ chức hội đoàn cho đến định nghĩa tà đạo, mê tín dị đoan, kích động sắc tộc, tôn giáo, màu da, từ tôn trọng nhân quyền, đức tin đến đệ tứ (truyền thông), đệ ngũ (diễn đàn trí thức) và đệ lục quyền.

Tất cả cần những cuộc động não, brainstorming công bằng, công khai, công tâm nếu không muốn những giáo điều và cơ chế xơ cứng gò bó và dẫn thế giới đến bờ vực diệt vong của những cơn dịch Vũ Hán khác trong tương lai.